กามวิตกฺกาทิเก วิโนเทติ อตฺตโน สนฺตานโต นีหรติ เอเตนาติ วิโนทนํ, วีริยนฺติ อาห ‘‘วีริยสํวรสงฺขาเตน วิโนทเนนา’’ติฯ

วิโนทนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

ภาวนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา

[27] ‘‘สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺติโย ปริปูเรนฺตี’’ติ (สํ. นิ. 5.187) วจนโต วิชฺชาวิมุตฺตีนํ อนธิคโม ตโต จ สกลวฏฺฏทุกฺขานติวตฺติ อภาวนาย อาทีนโว, วุตฺตวิปริยาเยน ภควโต โอรสปุตฺตภาวาทิวเสน จ ภาวนาย อานิสํโส เวทิตพฺโพฯ อุปริมคฺคตฺตยสมยสมฺภูตาติ ทุติยาทิมคฺคกฺขเณ ชาตา, ภาวนาธิการโต ทุติยมคฺคาทิปริยาปนฺนาติ อตฺโถฯ นนุ จ เต โลกุตฺตรา เอว, กสฺมา วิเสสนํ กตนฺติ? นยิทํ วิเสสนํ, วิเสสิตพฺพํ ปเนตํ, โลกุตฺตรโพชฺฌงฺคา เอว อธิปฺเปตา, เต จ โข อุปริมคฺคตฺตยสมยสมฺภูตาติฯ โพชฺฌงฺเคสุ อสมฺโมหตฺถนฺติ วิปสฺสนาฌานมคฺคผลโพชฺฌงฺเคสุ สมฺโมหาภาวตฺถํฯ มิสฺสกนเยน หิ โพชฺฌงฺเคสุ วุจฺจมาเนสุ ตทงฺคาทิวิเวกทสฺสนวเสน วิปสฺสนาโพชฺฌงฺคาทโย วิภชิตฺวา วุจฺจนฺติ, น นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรโพชฺฌงฺคา เอวาติ โพชฺฌงฺเคสุ สมฺโมโห น โหติ โพชฺฌงฺคภาวนาปฏิปตฺติยา จ สมฺมเทว ปกาสิตตฺตาฯ อิธ ปนาติ อิมสฺมิํ สุตฺเต, อิมสฺมิํ วา อธิกาเรฯ โลกุตฺตรนโย เอว คเหตพฺโพ ภาวนามคฺคสฺส อธิกตตฺตาฯ

อาทิปทานนฺติ (อ. นิ. ฏี. 1.1.418) ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺค’’นฺติ เอวมาทีนํ ตสฺมิํ ตสฺมิํ วากฺเย อาทิภูตานํ ปทานํฯ อตฺถโตติ วิเสสวเสน สามญฺญวเสน จ ปทตฺถโตฯ ลกฺขณาทีหีติ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺฐานโตฯ กมโตติ อนุปุพฺพิโตฯ อนูนาธิกโตติ ตาวตฺตกโตฯ วิภาวินาติ วิญฺญุนาฯ

สติสมฺโพชฺฌงฺเคติ สติสมฺโพชฺฌงฺคปเทฯ สรณฏฺเฐนาติ อนุสฺสรณฏฺเฐนฯ จิรกตาทิเภทํ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ฐานํ, อนิสฺสชฺชนํ วา อุปฏฺฐานํฯ อุทเก อลาพุ วิย ปิลวิตฺวา คนฺตุํ อทตฺวา ปาสาณสฺส วิย นิจฺจลสฺส อารมฺมณสฺส ฐปนํ สารณํ อสมฺมุฏฺฐตากรณํ อปิลาปนํฯ

วุตฺตมฺปิ เหตํ มิลินฺทปญฺเหฯ ภณฺฑาคาริโกติ ภณฺฑโคปโกฯ อปิลาเป กโรติ อปิลาเปติฯ เถเรนาติ นาคเสนตฺเถเรนฯ สมฺโมสปจฺจนีกํ กิจฺจํ อสมฺโมโส, น สมฺโมสาภาวมตฺตํฯ โคจราภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานาติ กายาทิอารมฺมณาภิมุขภาวปจฺจุปฏฺฐานาฯ

โพธิยา ธมฺมสามคฺคิยา, องฺโค อวยโว, โพธิสฺส วา อริยสาวกสฺส องฺโค การณํฯ ปติฏฺฐานายูหนา โอฆตรณสุตฺตวณฺณนายํ (สํ. นิ. อฏฺฐ. 1.1.1) –

‘‘กิเลสวเสน ปติฏฺฐานํ, อภิสงฺขารวเสน อายูหนาฯ ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ปติฏฺฐานํ, อวเสสกิเลสาภิสงฺขาเรหิ อายูหนาฯ ตณฺหาวเสน ปติฏฺฐานํ, ทิฏฺฐิวเสน อายูหนาฯ สสฺสตทิฏฺฐิยา ปติฏฺฐานํ, อุจฺเฉททิฏฺฐิยา อายูหนาฯ ลีนวเสน ปติฏฺฐานํ, อุทฺธจฺจวเสน อายูหนาฯ กามสุขานุโยควเสน ปติฏฺฐานํ, อตฺตกิลมถานุโยควเสน อายูหนาฯ สพฺพากุสลาภิสงฺขารวเสน ปติฏฺฐานํ, สพฺพโลกิยกุสลาภิสงฺขารวเสน อายูหนา’’ติ –

วุตฺเตสุ ปกาเรสุ อิธ อวุตฺตานํ วเสน เวทิตพฺพาฯ ยา หิ อยํ โพธีติ วุจฺจตีติ โยเชตพฺพํ ฯ ‘‘พุชฺฌตี’’ติ ปทสฺส ปฏิพุชฺฌตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘กิเลสสนฺตานนิทฺทาย อุฏฺฐหตี’’ติฯ ตํ ปน ปฏิพุชฺฌนํ อตฺถโต จตุนฺนํ สจฺจานํ ปฏิเวโธ, นิพฺพานสฺเสว วา สจฺฉิกิริยาติ อาห ‘‘จตฺตารี’’ติอาทิฯ ฌานงฺคมคฺคงฺคาทโย วิยาติ ยถา องฺคานิ เอว ฌานมคฺคา, น องฺควินิมุตฺตา, เอวมิธาปีติ อตฺโถฯ เสนงฺครถงฺคาทโย วิยาติ เอเตน ปุคฺคลปญฺญตฺติยา อวิชฺชมานปญฺญตฺติภาวํ ทสฺเสติฯ

โพธาย สํวตฺตนฺตีติ โพชฺฌงฺคาติ อิทํ การณตฺโถ องฺค-สทฺโทติ กตฺวา วุตฺตํฯ พุชฺฌนฺตีติ โพธิโย, โพธิโย เอว องฺคาติ โพชฺฌงฺคาติ วุตฺตํ ‘‘พุชฺฌนฺตีติ โพชฺฌงฺคา’’ติฯ อนุพุชฺฌนฺตีติ วิปสฺสนาทีนํ การณานํ พุชฺฌิตพฺพานญฺจ สจฺจานํ อนุรูปํ พุชฺฌนฺติฯ ปฏิพุชฺฌนฺตีติ กิเลสนิทฺทาย อุฏฺฐหนโต ปจฺจกฺขภาเวน วา ปฏิมุขํ พุชฺฌนฺติฯ สมฺพุชฺฌนฺตีติ อวิปรีตภาเวน สมฺมา จ พุชฺฌนฺติฯ เอวํ อุปสคฺคานํ อตฺถวิเสสทีปนตา ทฏฺฐพฺพาฯ โพธิ-สทฺโท หิ สพฺพวิเสสยุตฺตํ พุชฺฌนํ สามญฺเญน คเหตฺวา ฐิโตฯ

วิจินาตีติ ‘‘ตยิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทินา วีมํสติฯ โอภาสนํ ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวปฏิจฺฉาทกสฺส สมฺโมหสฺส วิทฺธํสนํ ยถา อาโลโก อนฺธการสฺสฯ ยสฺมิํ ธมฺเม สติ วีโร นาม โหติ, โส ธมฺโม วีรภาโวฯ อีรยิตพฺพโตติ ปวตฺเตตพฺพโตฯ โกสชฺชปกฺขโต ปติตุํ อปฺปทานวเสน สมฺปยุตฺตานํ ปคฺคณฺหนํ ปคฺคโหฯ อุปตฺถมฺภนํ อนุพลปฺปทานํฯ โอสีทนํ ลยาปตฺติ, ตปฺปฏิปกฺขโต อโนสีทนํ ทฏฺฐพฺพํฯ ปีณยตีติ ตปฺเปติ วฑฺเฒติ วาฯ ผรณํ ปณีตรูเปหิ กายสฺส พฺยาปนํฯ ตุฏฺฐิ นาม ปีติฯ อุทคฺคภาโว โอทคฺยํ, กายจิตฺตานํ อุกฺขิปนนฺติ อตฺโถฯ กายจิตฺตทรถปสฺสมฺภนโตติ กายทรถสฺส จิตฺตทรถสฺส จ ปสฺสมฺภนโต วูปสมนโตฯ กาโยติ เจตฺถ เวทนาทโย ตโย ขนฺธาฯ ทรโถ สารมฺโภ, ทุกฺขโทมนสฺสปจฺจยานํ อุทฺธจฺจาทิกิเลสานํ, ตปฺปธานานํ วา จตุนฺนํ ขนฺธานํ อธิวจนํฯ อุทฺธจฺจาทิกิเลสปฏิปกฺขภาโว ทฏฺฐพฺโพ, เอวญฺเจตฺถ ปสฺสทฺธิยา อปริปฺผนฺทนสีติภาโว ทฏฺฐพฺโพ อสารทฺธภาวโตฯ เตนาห ภควา ‘‘ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ’’ติ (ม. นิ. 1.52)ฯ

สมาธานโตติ สมฺมา จิตฺตสฺส อาธานโต ฐปนโตฯ อวิกฺเขโป สมฺปยุตฺตานํ อวิกฺขิตฺตตา, เยน สสมฺปยุตฺตา ธมฺมา อวิกฺขิตฺตา โหนฺติ, โส ธมฺโม อวิกฺเขโปติฯ อวิสาโร อตฺตโน เอว อวิสรณสภาโวฯ สมฺปิณฺฑนํ สมฺปยุตฺตานํ อวิปฺปกิณฺณภาวาปาทนํ นฺหานียจุณฺณานํ อุทกํ วิยฯ จิตฺตฏฺฐิติปจฺจุปฏฺฐาโนติ ‘‘จิตฺตสฺส ฐิตี’’ติ (ธ. ส. 11) วจนโต จิตฺตสฺส ปพนฺธฐิติปจฺจุปฏฺฐาโนฯ อชฺฌุเปกฺขนโตติ อุทาสีนภาวโตฯ สาติ โพชฺฌงฺคอุเปกฺขา ฯ สมปฺปวตฺเต ธมฺเม ปฏิสญฺจิกฺขติ อุปปตฺติโต อิกฺขติ ตทาการา หุตฺวา ปวตฺตตีติ ปฏิสงฺขานลกฺขณา, เอวญฺจ กตฺวา ‘‘ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺฐนา คหเณ มชฺฌตฺตตา’’ติ อุเปกฺขากิจฺจาธิมตฺตตาย สงฺขารุเปกฺขา วุตฺตาฯ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ยถาสกกิจฺจกรณวเสน สมํ ปวตฺตนปจฺจยตา สมวาหิตาฯ อลีนานุทฺธตปฺปวตฺติปจฺจยตา อูนาธิกตานิวารณํฯ สมฺปยุตฺตานํ อสมปฺปวตฺติเหตุกปกฺขปาตํ อุปจฺฉินฺทนฺตี วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปกฺขปาตุปจฺเฉทรสา’’ติฯ อชฺฌุเปกฺขนเมว มชฺฌตฺตภาโวฯ

สพฺพสฺมิํ ลีนปกฺเข อุทฺธจฺจปกฺเข จ อตฺถิกา ปตฺถนียา อิจฺฉิตพฺพาติ สพฺพตฺถิกา, ตํ สพฺพตฺถิกํฯ

สมานกฺขณปวตฺตีสุ สตฺตสุปิ สมฺโพชฺฌงฺเคสุ วาจาย กมปฺปวตฺติโต ปฏิปาฏิยา วตฺตพฺเพสุ ยํ กิญฺจิ ปฐมํ อวตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺเสว ปฐมํ วจนสฺส การณํ สพฺเพสํ อุปการกตฺตนฺติ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิฯ สพฺเพสนฺติ จ ลีนุทฺธจฺจปกฺขิกานํ, อญฺญถา สพฺเพปิ สพฺเพสํ ปจฺจยาติฯ

‘‘กสฺมา สตฺเตว โพชฺฌงฺคา วุตฺตา’’ติ โจทโก สทฺธาโลภาทีนมฺปิ โพชฺฌงฺคภาวํ อาสงฺกติ, อิตโร สติอาทีนํเยว ภาวนาย อุปการตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลีนุทฺธจฺจปฏิปกฺขโต สพฺพตฺถิกโต จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ลีนสฺสาติ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ภาวนาวีถิํ อโนตริตฺวา สํกุฏิตสฺส จิตฺตสฺสฯ ตทา หิ ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคา น ภาเวตพฺพาฯ ตญฺหิ เอเตหิ อลฺลติณาทีหิ วิย ปริตฺโต อคฺคิ ทุสฺสมุฏฺฐาปิยํ โหตีติฯ เตนาห ภควา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคิํ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺยา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.234)ฯ ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคา ปน ภาเวตพฺพา, สุกฺขติณาทีหิ วิย ปริตฺโต อคฺคิ ลีนํ จิตฺตํ เอเตหิ สุสมุฏฺฐาปิยํ โหตีติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมิญฺจ โข’’ติอาทิฯ ตตฺถ ยถาสกํ อาหารวเสน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนา เวทิตพฺพาฯ วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา…เป.… ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย…เป.… สํวตฺตตี’’ติ (สํ. นิ. 5.232)ฯ ตตฺถ สภาวสามญฺญลกฺขณปฏิเวธวเสน ปวตฺตมนสิกาโร…เป.… ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นามฯ

อุทฺธจฺจสฺสาติ จิตฺตสฺส อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ สีติภาวปติฏฺฐิตภาวํ อโนติณฺณตาย, ตทา ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคา น ภาเวตพฺพาฯ ตญฺหิ เอเตหิ สุกฺขติณาทีหิ วิย อคฺคิกฺขนฺโธ ทุวูปสมยํ โหติฯ เตนาห ภควา ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺยา’’ติอาทิ (สํ. นิ. 5.234)ฯ ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคา ปน ภาเวตพฺพา, อลฺลติณาทีหิ วิย อคฺคิกฺขนฺโธ อุทฺธตํ จิตฺตํ เอเตหิ สุวูปสมยํ โหติฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ยสฺมิญฺจ โข’’ติอาทิฯ เอตฺถาปิ ยถาสกํ อาหารวเสน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนา เวทิตพฺพาฯ

วุตฺตญฺเหตํ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปสฺสทฺธิ จิตฺตปสฺสทฺธิ…เป.… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย สํวตฺตตี’’ติ (สํ. นิ. 5.232)ฯ ตตฺถ ยถาสฺส ปสฺสทฺธิอาทโย อุปฺปนฺนปุพฺพา, ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ อุปฺปาทนวเสน ตถา มนสิกโรนฺโตว ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นามฯ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ปน สพฺพตฺถ พหูปกาโรฯ โส หิ จิตฺตํ ลีนปกฺขิกานํ ปสฺสทฺธิอาทีนํ วเสน ลยาปตฺติโต, อุทฺธจฺจปกฺขิกานญฺจ ธมฺมวิจยาทีนํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต รกฺขติ, ตสฺมา โส โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยญฺชเนสุ สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ ราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺโพฯ เตนาห ‘‘สติญฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. 5.234)ฯ

ญตฺวา ญาตพฺพาติ (สํ. นิ. ฏี. 1.1.129) สมฺพนฺโธฯ วฑฺฒิ นาม เวปุลฺลํ ภิยฺโยภาโว ปุนปฺปุนํ อุปฺปาโท เอวาติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ชเนตี’’ติฯ อภิวุทฺธิํ ปาเปนฺโต นิพฺพตฺเตติฯ วิวิตฺตตาติ วิวิตฺตภาโวฯ โย หิ วิเวจนียโต วิวิจฺจติ, ยํ วิวิจฺจิตฺวา ฐิตํ, ตทุภยํ อิธ วิวิตฺตภาวสามญฺเญน ‘‘วิวิตฺตตา’’ติ วุตฺตํฯ เตสุ ปุริโม วิเวจนียโต วิวิจฺจมานตาย วิเวกสงฺขาตาย วิวิจฺจนกิริยาย สมงฺคี ธมฺมสมูโห ตาย เอว วิวิจฺจนกิริยาย วเสน วิเวโกติ คหิโตฯ อิตโร สพฺพโส ตโต ตโต วิวิตฺตสภาวตายฯ ตตฺถ ยสฺมิํ ธมฺมปุญฺเช สติสมฺโพชฺฌงฺโค วิวิจฺจนกิริยาย ปวตฺตติ, ตํ ยถาวุตฺตาย วิวิจฺจมานตาย วิเวกสงฺขาตํ นิสฺสาเยว ปวตฺตติ, อิตรํ ปน ตนฺนินฺนตาตทารมฺมณตาหีติ วุตฺตํ ‘‘วิเวเก นิสฺสิต’’นฺติฯ ยถา วา วิเวกวเสน ปวตฺตํ ฌานํ ‘‘วิเวกช’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ วิเวกวเสน ปวตฺโต โพชฺฌงฺโค ‘‘วิเวกนิสฺสิโต’’ติ ทฏฺฐพฺโพฯ นิสฺสยฏฺโฐ จ วิปสฺสนามคฺคานํ วเสน มคฺคผลานํ เวทิตพฺโพฯ อสติปิ ปุพฺพาปรภาเว ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาทา’’ติ เอตฺถ ปจฺจยานํ สมุปฺปาทนํ วิย อภินฺนธมฺมาธารา นิสฺสยนภาวนา สมฺภวนฺตีติฯ อยเมวาติ วิเวโก เอวฯ วิเวโก หิ ปหานวินยวิราคนิโรธา จ สมานตฺถาฯ

ตทงฺคสมุจฺเฉทนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตํ วตฺวา ปฏิปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตตาย อวจนํ ‘‘สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาเวตี’’ติอาทินา ภาเวตพฺพานํ โพชฺฌงฺคานํ อิธ วุตฺตตฺตาฯ ภาวิตพฺโพชฺฌงฺคสฺส หิ เย สจฺฉิกาตพฺพา ผลโพชฺฌงฺคา, เตสํ กิจฺจํ ปฏิปสฺสทฺธิวิเวโกฯ อชฺฌาสยโตติ ‘‘นิพฺพานํ สจฺฉิกริสฺสามี’’ติ มหนฺตอชฺฌาสยโตฯ

ยทิปิ วิปสฺสนากฺขเณ สงฺขารารมฺมณํ จิตฺตํ, สงฺขาเรสุ ปน อาทีนวํ สุฏฺฐุ ทิสฺวา ตปฺปฏิปกฺเข นิพฺพาเน อธิมุตฺตตาย อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตา ทาหาภิภูตสฺส ปุคฺคลสฺส สีตนินฺนจิตตฺตา วิยฯ น ปฏิสิทฺธา วิปสฺสนาปาทเกสุ กสิณารมฺมณาทิฌาเนสุ สติอาทีนํ นิพฺเพธภาคิยตฺตาฯ อนุทฺธรนฺตา ปน วิปสฺสนา วิย โพธิยา มคฺคสฺส อาสนฺนการณํ ฌานํ น โหติ, นาปิ ตถา เอกนฺติกํ การณํ, น จ วิปสฺสนากิจฺจสฺส วิย ฌานกิจฺจสฺส นิฏฺฐานํ มคฺโคติ กตฺวา น อุทฺธรนฺติฯ เอตฺถ จ กสิณคฺคหเณน ตทายตฺตานิ อารุปฺปานิปิ คหิตานีติ ทฏฺฐพฺพานิฯ ตานิปิ หิ วิปสฺสนาปาทกานิ นิพฺเพธภาคิยานิ จ โหนฺตีติ วตฺตุํ วฏฺฏติ ตนฺนินฺนภาวสพฺภาวโตฯ ยทคฺเคน หิ นิพฺพานนินฺนตา, ตทคฺเคน ผลนินฺนตาปิ สิยาฯ ‘‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหเรยฺย’’นฺติ (ม. นิ. 1.465) อาทิวจนมฺเปตสฺส อตฺถสฺส สาธกํฯ

โวสฺสคฺค-สทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ โวสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตาฯ โวสฺสชฺชนญฺหิ ปหานํ, วิสฺสฏฺฐภาเวน นิราสงฺกปวติ จ, ตสฺมา วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปกฺขสฺส ปหานํ โวสฺสคฺโค, ตถา วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ อารมฺมณกรเณน วิสฺสฏฺฐสภาวโต โวสฺสคฺโคติ เวทิตพฺพํฯ ยถาวุตฺเตน ปกาเรนาติ ตทงฺคสมุจฺเฉทปกาเรน ตนฺนินฺนตทารมฺมณกรณปกาเรน จฯ ปุพฺเพ โวสฺสคฺค-ปทสฺเสว อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อาห ‘‘สกเลน วจเนนา’’ติฯ ปริณมนฺตํ วิปสฺสนากฺขเณ, ปริณตํ มคฺคกฺขเณฯ ปริณาโม นาม ปริปาโกติ อาห ‘‘ปริปจฺจนฺตํ ปริปกฺกญฺจา’’ติฯ ปริปาโก จ อาเสวนลาเภน อาหิตสามตฺถิยสฺส กิเลสสฺส ปริจฺจชิตุํ นิพฺพานญฺจ ปกฺขนฺทิตุํ ติกฺขวิสทสภาโวฯ เตนาห ‘‘อยญฺหี’’ติอาทิฯ เอส นโยติ ยฺวายํ ‘‘ตทงฺควิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทินา สติสมฺโพชฺฌงฺเค วุตฺโต, เสเสสุ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทีสุปิ เอส นโยติ เอวํ ตตฺถ เนตพฺพนฺติ อตฺโถฯ

เอวํ อาทิกมฺมิกานํ โพชฺฌงฺเคสุ อสมฺโมหตฺถํ มิสฺสกนยํ วตฺวา อิทานิ นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรโพชฺฌงฺควเสน อตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อิธ ปนาติ อิมสฺมิํ สพฺพาสวสุตฺตนฺเตฯ มคฺโค เอว โวสฺสคฺควิปริณามี ภาวนามคฺคสฺส อิธ อธิปฺเปตตฺตาฯ ตญฺจ โขติ สติสมฺโพชฺฌงฺคํฯ สมุจฺเฉทโตติ สมุจฺฉินฺทนโตฯ

ทิฏฺฐาสวสฺส ปฐมมคฺควชฺฌตฺตา ‘‘ตโย อาสวา’’ติ วุตฺตํฯ เตปิ อนปายคมนียา เอว เวทิตพฺพา อปายคมนียานํ ทสฺสเนเนว ปหีนตฺตาฯ สติปิ สมฺโพชฺฌงฺคานํ เยภุยฺเยน มคฺคภาเว ตตฺถ ตตฺถ สมฺโพชฺฌงฺคสภาวานํ มคฺคธมฺมานํ วเสน วุตฺตมคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตา โพชฺฌงฺคาติ ปจฺเจกโพชฺฌงฺเค ‘‘โพชฺฌงฺคภาวนายา’’ติ อิมินา คณฺหนฺโต ‘‘มคฺคตฺตยสมฺปยุตฺตายา’’ติ อาหฯ

ภาวนาปหาตพฺพอาสววณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

[28] โถเมนฺโตติ อาสวปฺปหานสฺส สุทุกฺกรตฺตา ตาย เอว ทุกฺกรกิริยาย ตํ อภิตฺถวนฺโตฯ อสฺสาติ ปหีนาสวภิกฺขุโนฯ อานิสํสนฺติ ตณฺหาจฺเฉทาทิทุกฺขกฺขยปริโยสานํ อุทฺรยํฯ เอเตหิ ปหานาทิสํกิตฺตเนหิฯ อุสฺสุกฺกํ ชเนนฺโตติ เอวํ ธมฺมสฺสามินาปิ อภิตฺถวนียํ มหานิสํสญฺจ อาสวปฺปหานนฺติ ตตฺถ อาทรสหิตํ อุสฺสาหํ อุปฺปาเทนฺโตฯ ทสฺสเนเนว ปหีนาติ ทสฺสเนน ปหีนา เอวฯ เตน วุตฺตํ ‘‘น อปฺปหีเนสุเยว ปหีนสญฺญี’’ติฯ

สพฺพ-สทฺเทน อาสวานํ, อาสวสํวรานญฺจ สมฺพนฺธวเสน ทุติยปฐมวิกปฺปานํ เภโท ทฏฺฐพฺโพฯ ทสฺสนาภิสมยาติ ปริญฺญาภิสมยา ปริญฺญากิจฺจสิทฺธิยาฯ เตนาห ‘‘กิจฺจวเสนา’’ติ, อสมฺโมหปฏิเวเธนาติ อตฺโถฯ สมุสฺสโย กาโย, อตฺตภาโว วาฯ

อนวชฺชปีติโสมนสฺสสหิตํ จิตฺตํ ‘‘อตฺตโน’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ อตฺถาวหตฺตา, น ตพฺพิปรีตํ อนตฺถาวหตฺตาติ ปีติสมฺปยุตฺตจิตฺตตํ สนฺธายาห ‘‘อตฺตมนาติ สกมนา’’ติฯ เตนาห ‘‘ตุฏฺฐมนา’’ติฯ อตฺตมนาติ วา ปีติโสมนสฺเสหิ คหิตมนาฯ ยสฺมา ปน เตหิ คหิตตา สมฺปยุตฺตตาว, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปีติโสมนสฺเสหิ วา สมฺปยุตฺตมนา’’ติฯ ยเทตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ วุตฺตนยตฺตา สุวิญฺเญยฺยตฺตา จาติ เวทิตพฺพํฯ

สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนาย ลีนตฺถปฺปกาสนา สมตฺตาฯ

3. ธมฺมทายาทสุตฺตวณฺณนา

[29] ตสฺมา ตํ ทสฺเสตฺวาติ ยสฺมา สุตฺตนฺตวณฺณนา สุตฺตนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ยสฺมา จสฺส ธมฺมทายาทสุตฺตสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป, ตสฺมา ตํ นิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา, กเถตฺวาติ อตฺโถฯ ลาภสกฺกาเรติ (สํ. นิ. ฏี. 2.2.63) ลาภสกฺการสงฺขาตาย อฏฺฐุปฺปตฺติยาติ เกจิ, ลาภสกฺกาเร วา อฏฺฐุปฺปตฺติยาติ อปเรฯ ยา หิ ลาภสกฺการนิมิตฺตํ ตทา ภิกฺขูสุ ปจฺจยพาหุลฺลิกตา ชาตา, ตํ อฏฺฐุปฺปตฺติํ กตฺวา ภควา อิมํ เทเสสีติฯ ยมกมหาเมโฆติ เหฏฺฐาโอลมฺพนอุปริอุคฺคมนวเสน สตปฏโล สหสฺสปฏโล ยุคฬมหาเมโฆฯ ติฏฺฐนฺติ เจว ภควติ กตฺถจิ นิพทฺธวาสํ วสนฺเต, จาริกํ ปน คจฺฉนฺเต อนุพนฺธนฺติ จฯ ภิกฺขูนมฺปิ เยภุยฺเยน กปฺปสตสหสฺสํ ตโต ภิยฺโยปิ ปูริตทานปารมิสญฺจยตฺตา ตทา มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชีติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ภิกฺขุสงฺฆสฺสปี’’ติฯ

สกฺกโตติ สกฺการปฺปโตฯ ครุกโตติ ครุการปฺปตฺโตฯ มานิโตติ พหุมโต มนสา ปิยายิโต จฯ ปูชิโตติ มาลาทิปูชาย เจว จตุปจฺจยาภิปูชาย จ ปูชิโตฯ อปจิโตติ อปจายนปฺปตฺโตฯ ยสฺส หิ จตฺตาโร ปจฺจเย สกฺกตฺวาปิ อภิสงฺขเต ปณีตปณีเต อุปเนนฺติ, โส สกฺกโตฯ ยสฺมิํ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวา เต เทนฺติ, โส ครุกโตฯ ยํ มนสา ปิยายนฺติ พหุมญฺญนฺติ จ, โส พหุมโตฯ ยสฺส สพฺพเมตํ ปูชาวเสน กโรนฺติ, โส ปูชิโตฯ ยสฺส อภิวาทนปจฺจุฏฺฐานญฺชลิกมฺมาทิวเสน ปรมนิปจฺจการํ กโรนฺติ, โส อปจิโตฯ ภควติ ภิกฺขุสงฺเฆ จ โลโก เอวํ ปฏิปนฺโนฯ เตน วุตฺตํ ‘‘เตน โข ปน…เป.… ปริกฺขาราน’’นฺติฯ ลาภคฺคยสคฺคปตฺตนฺติ ลาภสฺส จ ยสสฺส จ อคฺคํ อุกฺกํสํ ปตฺตํฯ

ปจฺจยา จีวราทโย ครุกาตพฺพา เอเตสนฺติ ปจฺจยครุกา, อามิสจกฺขุกาติ อตฺโถฯ ปจฺจเยสุ คิทฺธา คธิตา ปจฺจยานํ พหุลภาวาย ปฏิปนฺนาติ ปจฺจยพาหุลิกาฯ ภควโตปิ ปากฏา อโหสิ ปกติจาริตฺตวเสนาติ อธิปฺปาโย อญฺญถา อปากฏสฺเสว อภาวโตฯ